1- Basit Fiiller
2- Türemiş Fiiller
3- Birleşik Fiiller
BASİT FİİLLER
Yapım eki almamış (kök durumundaki) fiillerdir. Genellikle tek heceli fiillerdir: gez-mek, koş-mak, yürü-mek, bil-mek, oku-mak…
TÜREMİŞ FİİLLER
Yapım eki almış (gövde durumundaki) fiillerdir. Türemiş fiillere örnek verelim.
-le : baş-la-mak, taş-la-mak, göz-le-mek…
-len : söz-len-mek, ev-len-mek, ses-len-mek…
-leş : bir-leş-mek, yer-leş-mek, selam-laş-mak…
-el : düz-el-mek- dar-al-mak, az-al-mak…
-ir : deli-r-mek, üf-ür-mek, hapşu-r-mak…
-se : garip-se-mek, su-sa-mak, önem-se-mek…
-iş : gör-üş-mek, tanı-ş-mak, anla-ş-mak…
-ele : silk-ele-mek, eş-ele-mek…
-er : baş-ar-mak, ön-er-mek, kara-r-mak…
-il : sev-il-mek, gör-ül-mek, çöz-ül-mek…
-in : gez-in-mek, çek-in-mek, aş-ın-mak…
-e : kan-a-mak, boş-a-mak, oyun-a-mak>oyn-a-mak…
-ik : ac-ık-mak, göz-ük-mek, gec-ik-mek…
-imse: ben-imse-mek, gül-ümse-mek, az-ımsa-mak…
-ilde : fıs-ılda-mak, gur-ulda-mak, şır-ılda-mak…
-irde : tık-ırda-mak, fık-ırda-mak, şak-ırda-mak…
-kir : fış-kır-mak, tü-kür-mek, hay-kır-mak…
-re :tit-re-mek, kük-re-mek, gev-re-mek…
NOT: Türeme sırasında ses olayları olabilir:
koku >koklamak yüksek >yükselmek
sızı >sızlamak sarı >sararmak
yumurta >yumurtlamak alçak >alçalmak
ak >ağarmak gök >göğermek
kızıl >kızarmak
NOT: Türemiş fiillerden bazıları kök anlamlarını kaybedebilir. Saklamak, savaşmak, barışmak,güreşmek, dinlemek, beklemek, anlamak, yarışmak, kavuşmak…
BİRLEŞİK FİİLLER
A)ÖZEL BİRLEŞİK FİİLLER
Yeterlik Fiilleri: (……….-ebilmek)
İki fiilden oluşur. İkinci fiil daima “bilmek”tir. Fiiller birbirine “-e”, “-a” ünlüleriyle bağlanır: koşabilmek, gezebilmek, çalışabilmek…
NOT: Yeterlik eylemlerinin olumsuzu, olumsuzluk ekinden önce gelen “-e”, “-a” ünlüleriyle yapılır.
çalışabilirim(olumlu) > çalışamam(olumsuz)
sevebilirim(olumlu) > sevemem(olumsuz)
Yeterlik eylemleri aşağıdaki anlam özelliklerini gösterir.
1-Gücü yetme, elinden gelme:
“Odamı boyayabilirim.”
2-Olasılık, tahmin:
“Yarın yağmur yağabilir.”
“Yazılıdan 100 alabilir.”
3-Dilekte bulunma, rica etme, izin isteme:
“Bir bardak çay verebilir misin?”
“Sırama oturabilir miyim?”
Tezlik Fiilleri: (…………..-ivermek)
İki fiilden oluşur. İkinci fiil “vermek”tir. Birbirlerine “-i” ünlüsüyle bağlanır: gelivermek, koşuvermek, bitirivermek…
NOT: Tezlik eylemlerinin olumsuzu “-me” olumsuzluk ekiyle yapılır.
geliver(olumlu) > gelmeyiver(olumsuz)
Tezlik eylemlerinin anlam özellikleri aşağıda verilmiştir.
1-Tezlik:
“İşlerini bitiriverdi.
2-Önem vermeme:
“Yemekten yemeyiver.”
Sürerlik Fiilleri: (……..-ekalmak) (……..-edurmak) (……..-egelmek)
İki fiilden oluşur. İkinci fiil “kalmak”, “durmak” ve” gelmek”tir. İki fiil birbirine “-e”, “-a” ünlüleriyle bağlanır: bakakalmak, süregelmek, bekleyedurmak…
NOT: Sürerlik eylemlerinin olumsuzu “-me” olumsuzluk ekiyle yapılır.
uyuyakaldı(olumlu) > uyuyakalmadı(olumsuz)
Sürerlik eylemlerinde eylemin bir anda bitmediği, sürüp gittiği anlamı vardır.
Yaklaşma Fiilleri: (…….-eyazmak)
İki fiilden oluşur. İkinci fiil “yazmak”tır. İki fiil “-e”, “-a” ünlüleriyle birbirine bağlanır: düşeyazmak, batayazmak, öleyazmak…
NOT: Yaklaşma eylemleri Türkçede en az kullanılan fiillerdir. Olumsuzları hiç kullanılmaz.
Yaklaşma eylemleri “az kalsın”, “az daha” anlamları verir.
Öğrenci merdivende düşeyazdı. ( Öğrenci merdivende az daha düşecekti.)
AYRI YAZILAN KURALLI BİRLEŞİK EYLEMLER
İsteklenme Fiilleri: (……….-esi gelmek), (……..-eceği gelmek):
Soruyu çözesi geldi.
Arkadaşlarını göreceği geldi.
Beklenmezlik Fiilleri: (…….-eceği tutmak), (………-esi tutmak):
Derste güleceği tuttu.
Hıçkırası tuttu.
Olup Bitme Fiilleri: (……… gitmek):
Bu elbiseyi aldım gitti.
Sonuçlanma Fiilleri: (……..-e görsün):
Sorun kafasına takılmaya görsün.
B) YARDIMCI EYLEMLE YAPILAN BİRLEŞİK FİİLLER
Kendinden önce gelen ad soylu sözcüklerle birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir. Türkçede en çok kullanılan iki yardımcı fiil: etmek, olmak.
Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiillerin bazıları bitişik, bazıları ayrı yazılır. Ses türemesi ya da ses düşmesi varsa bitişik, yoksa ayrı yazılır.
emretmek > ünlü düşmesi
affetmek > ünsüz türemesi
rica etmek > ses olayı yok.
NOT: 1.”-miş” yapılı sıfat-fiiller yardımcı eylemlerle birleşik fiil oluşturur: gelmiş olmak, görmüş olmak, bilmiş olmak…
“bulunmak” eylemiyle de “-miş” yapılı sıfat-fiil birleşik eylem oluşturur: sevinmiş bulunmak, girmiş bulunmak…
2.”kılmak, “eylemek” yardımcı eylemleri vardır: takdim kılmak, arz eylemek…
C) DEYİM HALİNDE BİRLEŞİK EYLEMLER
Deyimlerin son sözcükleri fiildir, ancak deyimi oluşturan sözcükler bir bütündür. Bu nedenle birleşik fiildir:
Kitabıma ara sıra göz atarım.
Neden kalbimi kırıyorsun?
D) ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER
Anlamca kaynaşmış birleşik fiillerin bazıları bitişik, bazıları ayrı yazılır:
vazgeçmek, başvurmak, üzüntü duymak, çaba göstermek…
Haluk Yeşiltepe
Latest posts by Haluk Yeşiltepe (see all)
- KARANLIK SONA ERECEK - Haziran 10, 2024
- Duvardan Geçmek - Mayıs 30, 2024
- Geldi Cennet - Mayıs 8, 2024