Türkçe | Yazı Dünyası

1- Basit Fiiller
2- Türemiş Fiiller
3- Birleşik Fiiller

BASİT FİİLLER

Yapım eki almamış (kök durumundaki) fiillerdir. Genellikle tek heceli fiillerdir: gez-mek, koş-mak, yürü-mek, bil-mek, oku-mak…

TÜREMİŞ FİİLLER

Yapım eki almış (gövde durumundaki) fiillerdir. Türemiş fiillere örnek verelim.
-le   : baş-la-mak, taş-la-mak, göz-le-mek…
-len : söz-len-mek, ev-len-mek, ses-len-mek…
-leş   : bir-leş-mek, yer-leş-mek, selam-laş-mak…
-el   : düz-el-mek- dar-al-mak, az-al-mak…
-ir    : deli-r-mek, üf-ür-mek, hapşu-r-mak…
-se   : garip-se-mek, su-sa-mak, önem-se-mek…
-iş    : gör-üş-mek, tanı-ş-mak, anla-ş-mak…
-ele : silk-ele-mek, eş-ele-mek…
-er   : baş-ar-mak, ön-er-mek, kara-r-mak…
-il     : sev-il-mek, gör-ül-mek, çöz-ül-mek…
-in    : gez-in-mek, çek-in-mek, aş-ın-mak…
-e     : kan-a-mak, boş-a-mak, oyun-a-mak>oyn-a-mak…
-ik    : ac-ık-mak, göz-ük-mek, gec-ik-mek…
-imse: ben-imse-mek, gül-ümse-mek, az-ımsa-mak…
-ilde : fıs-ılda-mak, gur-ulda-mak, şır-ılda-mak…
-irde : tık-ırda-mak, fık-ırda-mak, şak-ırda-mak…
-kir    : fış-kır-mak, tü-kür-mek, hay-kır-mak…
-re     :tit-re-mek, kük-re-mek, gev-re-mek…

NOT: Türeme sırasında ses olayları olabilir:
koku        >koklamak               yüksek     >yükselmek
sızı           >sızlamak                sarı          >sararmak
yumurta  >yumurtlamak        alçak       >alçalmak
ak            >ağarmak                gök          >göğermek
kızıl         >kızarmak

NOT: Türemiş fiillerden bazıları kök anlamlarını kaybedebilir. Saklamak, savaşmak, barışmak,güreşmek, dinlemek, beklemek, anlamak, yarışmak, kavuşmak…

BİRLEŞİK FİİLLER

A)ÖZEL BİRLEŞİK FİİLLER

        Yeterlik Fiilleri: (……….-ebilmek)
        İki fiilden oluşur. İkinci fiil daima “bilmek”tir. Fiiller birbirine “-e”, “-a” ünlüleriyle bağlanır: koşabilmek, gezebilmek, çalışabilmek…
        NOT: Yeterlik eylemlerinin olumsuzu, olumsuzluk ekinden önce gelen “-e”, “-a” ünlüleriyle yapılır.

çalışabilirim(olumlu) > çalışamam(olumsuz)
sevebilirim(olumlu) > sevemem(olumsuz)

Yeterlik eylemleri aşağıdaki anlam özelliklerini gösterir.

1-Gücü yetme, elinden gelme:
“Odamı boyayabilirim.”

2-Olasılık, tahmin:
“Yarın yağmur yağabilir.”
“Yazılıdan 100 alabilir.”

3-Dilekte bulunma, rica etme, izin isteme:
“Bir bardak çay verebilir misin?”
“Sırama oturabilir miyim?”

        Tezlik Fiilleri: (…………..-ivermek)
        İki fiilden oluşur. İkinci fiil “vermek”tir. Birbirlerine “-i” ünlüsüyle bağlanır: gelivermek, koşuvermek, bitirivermek…
        NOT: Tezlik eylemlerinin olumsuzu “-me” olumsuzluk ekiyle yapılır.
geliver(olumlu) > gelmeyiver(olumsuz)
        Tezlik eylemlerinin anlam özellikleri aşağıda verilmiştir.
1-Tezlik:
“İşlerini bitiriverdi.

2-Önem vermeme:
“Yemekten yemeyiver.”

        Sürerlik Fiilleri: (……..-ekalmak) (……..-edurmak) (……..-egelmek)
        İki fiilden oluşur. İkinci fiil “kalmak”, “durmak” ve” gelmek”tir. İki fiil birbirine “-e”,    “-a” ünlüleriyle bağlanır: bakakalmak, süregelmek, bekleyedurmak…
        NOT: Sürerlik eylemlerinin olumsuzu “-me” olumsuzluk ekiyle yapılır.
uyuyakaldı(olumlu) > uyuyakalmadı(olumsuz)
        Sürerlik eylemlerinde eylemin bir anda bitmediği, sürüp gittiği anlamı vardır.
        Yaklaşma Fiilleri: (…….-eyazmak)
        İki fiilden oluşur. İkinci fiil “yazmak”tır. İki fiil “-e”, “-a” ünlüleriyle birbirine bağlanır: düşeyazmak, batayazmak, öleyazmak…
        NOT: Yaklaşma eylemleri Türkçede en az kullanılan fiillerdir. Olumsuzları hiç kullanılmaz.
        Yaklaşma eylemleri “az kalsın”, “az daha” anlamları verir.
        Öğrenci merdivende düşeyazdı. ( Öğrenci merdivende az daha düşecekti.)

AYRI YAZILAN KURALLI BİRLEŞİK EYLEMLER

        İsteklenme Fiilleri: (……….-esi gelmek), (……..-eceği gelmek):
Soruyu çözesi geldi.
Arkadaşlarını göreceği geldi.
        Beklenmezlik Fiilleri: (…….-eceği tutmak), (………-esi tutmak):
Derste güleceği tuttu.
Hıçkırası tuttu.
Olup Bitme Fiilleri: (……… gitmek):
Bu elbiseyi aldım gitti.
        Sonuçlanma Fiilleri: (……..-e görsün):
Sorun kafasına takılmaya görsün.

B) YARDIMCI EYLEMLE YAPILAN BİRLEŞİK FİİLLER

        Kendinden önce gelen ad soylu sözcüklerle birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir. Türkçede en çok kullanılan iki yardımcı fiil: etmek, olmak.
        Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiillerin bazıları bitişik, bazıları ayrı yazılır. Ses türemesi ya da ses düşmesi varsa bitişik, yoksa ayrı yazılır.
emretmek > ünlü düşmesi
affetmek > ünsüz türemesi
rica etmek > ses olayı yok.
        NOT: 1.”-miş” yapılı sıfat-fiiller yardımcı eylemlerle birleşik fiil oluşturur: gelmiş olmak, görmüş olmak, bilmiş olmak…
“bulunmak” eylemiyle de “-miş” yapılı sıfat-fiil birleşik eylem oluşturur: sevinmiş bulunmak, girmiş bulunmak…
                  2.”kılmak, “eylemek” yardımcı eylemleri vardır: takdim kılmak, arz eylemek…

C) DEYİM HALİNDE BİRLEŞİK EYLEMLER

Deyimlerin son sözcükleri fiildir, ancak deyimi oluşturan sözcükler bir bütündür. Bu nedenle birleşik fiildir:
Kitabıma ara sıra göz atarım.
Neden kalbimi kırıyorsun?